Neofobia żywieniowa u dziecka – jak ją rozpoznać i jak postępować?

Neofobia żywieniowa – czym jest?

Jak każdy rodzaj fobii, także neofobia jest rodzajem strachu. Oznacza postawę objawiającą się niechęcią i unikaniem spożywania nowych produktów lub też dobrze znanych produktów podanych w obcej dla dziecka postaci, a także trudność w zaakceptowaniu nowych smaków czy form jedzenia. Neofobię żywieniową określa się mianem sensorycznej awersji pokarmowej¹.

Neofobia żywieniowa najczęściej dotyczy dzieci w wieku od 2 do 6 lat. Uznawana jest za zjawisko przejściowe i rozwojowe, jednak w związku z tym, że przypada na kluczowy okres w kształtowaniu preferencji pokarmowych u dziecka, może mieć istotne znaczenie dla jego sposobu żywienia i zdrowia w przyszłości².

Zazwyczaj dzieci wykazujące sensoryczne zaburzenia pokarmowe określane są mianem wybrzydzających czy grymaszących, jednak jest zasadnicza różnica między grymaszeniem przy jedzeniu a neofobią. Maluch, który wybrzydza, zazwyczaj odmawia produktów, które wcześniej lubił i chętnie jadł lub też nowych, które wzbudzają jego podejrzenia swoją strukturą lub barwą. Taka postawa jest naturalna, przejściowa, ściśle związana z rozwojem dziecka. Wybrzydzanie przy posiłkach pojawia się najczęściej w wieku 2-3 lat, kiedy dziecko coraz silniej chce okazać swoją autonomię. Odmowa spożywania przez nie jedzenia jest wynikiem jego wyboru. Natomiast dziecko z neofobią żywieniową nie chce próbować nowych i nieznanych mu pokarmów, a także znanych, ale podanych w innej niż zazwyczaj formie. Podyktowane jest to lękiem i obawami przed jedzeniem, a nie jest kwestią wyboru. Choć neofobia również uznawana jest w pewnych stopniu za naturalne zjawisko, jej podłoże jest zupełnie inne.

Przyczyny neofobii żywieniowej

Wiele wskazuje na to, że neofobia żywieniowa u dziecka może być dziedziczna, ponieważ ma ścisły związek z taką cechą osobowości, jak lęk, który jest uwarunkowany genetycznie. Jednak jej uwarunkowania mogą obejmować także inne czynniki. Co może mieć wpływ na występowanie neofobii żywieniowej?

• Czynniki biologiczne – jako że preferencje smakowe dziecka kształtują się już na etapie życia płodowego, sposób żywienia kobiety w ciąży i jej nawyki żywieniowe oraz upodobania smakowe mają wpływ na przyszłą postawę dziecka wobec nowych smaków. Także skład mleka matki karmiącej piersią ma wpływ na preferencje żywieniowe dziecka.
• Czynniki środowiskowe – do powstawania neofobii żywieniowej u dziecka mogą się przyczyniać preferencje i nawyki żywieniowe rodziców, które przekładają na dietę dziecka. To, w jaki sposób jest karmione dziecko na etapie rozszerzania diety i w okresie niemowlęcym rzutuje na jego żywieniowe wybory w przyszłości. Ważna jest więc tutaj postawa rodziców i ich otwartość na smaki.
• Na postawę wobec jedzenia ma wpływ znajomość produktu. To, co nowe, wywołuje zarówno strach i niechęć, jak i zainteresowanie oraz ciekawość. Sposób przestawienia produktu przez rodziców czy w późniejszym czasie nauczycieli przedszkolnych ma wpływ na wybory dziecka. Zdecydowanie chętniej sięga po to, co nieznane, jeśli jest w towarzystwie czegoś, co już dobrze zna. Duży wpływ na preferencje żywieniowe ma środowisko, w jakim dziecko przebywa i zachowania wobec jedzenia jego bliskich.
• Sposób karmienia – ilość i jakość posiłków, jakie dziecko spożywa oraz warunki i atmosfera, w jakich to robi, także ma wpływ na kształtowanie postawy wobec jedzenia. Zbyt późne rozszerzanie diety, monotonny jadłospis, strach i niepewność rodzica w podawaniu nowych smaków i form jedzenia oraz narzucanie własnych preferencji żywieniowych ma bardzo duży wpływ na przyszłe nawyki żywieniowe dziecka. Podobnie może działać zbyt agresywna ekspozycja na nowości.
• Nieodpowiednia ilość posiłków, która może wpływać na rozregulowanie ośrodków głodu i sytości (zbyt duża ilość nieodpowiednich przekąsek) oraz przekarmianie dziecka, zmuszanie go do jedzenia oraz traktowanie jedzenia w kontekście kary czy nagrody mogą powodować powstawanie awersji pokarmowych.
• Przebyte choroby – biegunki, zaparcia, wymioty czy alergie pokarmowe również mogą przyczynić się do powstawania neofobii żywieniowej. Przykre doświadczenia z jakimś produktem mogą powodować niechęć do ponownego sięgania po niego.
• Osobowość – wszelkie cechy osobowości nieneurotypowych również mogą mieć wpływ na podejście do jedzenia. Niechęć do nowości, niska odporność na nowe doświadczenia, nieśmiałość oraz niestabilność emocjonalna również mają swoją odzwierciedlenia w podejściu do jedzenia³.

Neofobia żywieniowa u dziecka może być uwarunkowana kilkoma czynnikami. Wiadomo jednak, że etap rozszerzania diety i wczesne dzieciństwo są kluczowymi okresami w rozwoju jego podejścia do żywienia i preferencji żywieniowych, które będą miały odzwierciedlenie w przyszłości.

Objawy neofobii żywieniowej

O ile niejadek może kaprysić przy posiłku, buntować się i wydziwiać, o tyle nie widać po nim objawów strachu czy lęku, jest też mimo wszystko otwarty na różne propozycje produktowe. Można uznać, że to kwestia „humoru”, który kolejnego dnia może być zupełnie inny. Natomiast są zachowania, które powinny wzbudzić czujność rodzica. Należą do nich m.in.:

• Ograniczona akceptowalność produktów. Maluch ma tylko kilka, które zjada bez kłopotu.
• Jedzenie wywołuje stres, strach i panikę. Już zbliżająca się pora posiłku i jego przygotowywanie, mogą się wiązać ze zmianą zachowania, np. złością dziecka, jego płaczliwością i nadpobudliwością lub apatią.
• Mimo uczucia głodu dziecko odmawia jedzenia. Jeśli jest się pewnym, że dziecko nie podjadało między posiłkami – to naturalne, że po solidnej przekąsce nie jest się głodnym – jednak ciągłe odmawianie posiłków powinno wzbudzać niepokój.
• Grzebanie w talerzu, segregacja produktów, odwlekanie jedzenia, układanie pokarmów tak, by nie miały ze sobą styczności lub konieczność jedzenia na kilku talerzach.
• Niechęć i awersja do jedzenia pogłębiają się, zamiast mijać z wiekiem⁴.

Powyższe zjawiska zdecydowanie powinny wywoływać wzmożoną uwagę rodzica. Dlatego bardzo ważne jest, by posiłki spożywać razem z dzieckiem – wówczas można je obserwować, a ono również – poza poczuciem bliskości i jedności z rodziną – uczy się podejścia do jedzenia poprzez obserwację.

Czy neofobia jest zjawiskiem rozwojowym?

Na pewnym etapie neofobia żywieniowa u dziecka może być zjawiskiem rozwojowym. Co więcej – niechęć do nowości i strach przed nimi jest czymś zupełnie naturalnym, także u dorosłych. Nie ma się więc co dziwić, że dziecko, któremu rozszerza się dietę, uparcie odmawia spróbowania kalafiora czy brukselki, których zapach podczas i po ugotowaniu jest dość specyficzny. Badania wykazują, że czasem aby zaakceptować nowy produkt potrzeba nawet 10 razy go spróbować⁵. Tak samo jest z kilkulatkami – również mogą mieć etapy, kiedy odrzucają pewne pokarmy – kanapki inne niż kwadratowe, chleb ze skórką, żółty ser itp. Problem pojawia się wtedy, kiedy jedzenie wywołuje u dziecka wyraźny lęk i stres, a problem z odmawianiem niektórych produktów nasila się. Wówczas należy zwiększyć czujność i bacznie obserwować dziecko.

Jak postępować z neofobia żywieniową?

Neofobia żywieniowa, którą w bardzo swobodnej interpretacji można porównać do samowolnej diety eliminacyjnej, może mieć konsekwencje zdrowotne. Unikanie określonych pokarmów – najczęściej warzyw, owoców i mięsa – może prowadzić do niedoborów witamin i składników mineralnych, odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie wielu układów, w tym układu odpornościowego. Dlatego tak ważne jest, by w porę zauważyć problem i starać mu się przeciwdziałać. Jak można pomóc dziecku z neofobią żywieniową?

• Przede wszystkim cierpliwość i empatia. To oczywiste, że wszelkie zaburzenia odżywiania budzą niepokój rodziców, ale powinni oni zachować szczególny spokój i nie poddawać się emocjom. Wmuszanie w dziecko jedzenia i nerwowa aura nie są wskazane.
• Należy zadbać o odpowiednie warunki i atmosferę podczas spożywania posiłku. Nie może on kojarzyć się dziecku z czymś niemiłym i nie powinien trwać zbyt długo.
• Nowe produkty należy wprowadzać pojedynczo i powoli, by dać dziecku czas na zapoznanie się z nimi i zaakceptowanie. Warto również dać dziecku wybór i zestawiać nowe produkty z dobrze znanymi i tolerowanymi. Nie należy się poddawać po pierwszej próbie podania nowości – należy to robić co jakiś czas⁶.
• Można urozmaicać jedzenie np. innymi formami dobrze znanych produktów, by pokazać, że mimo innego wyglądu to wciąż ten sam smak, a także wzbudzić ciekawość.
• Warto przygotowywać posiłki wraz z dzieckiem, by mogło dokładnie poznać produkty, a także mieć wpływ na formę ich podania.
• Należy zadbać o odpowiednią ilość posiłków i odstępy między nimi, nie podsuwając dziecku przy każdej okazji przekąsek, tłumiących odruchy głodu, które dziecko powinno poczuć, by mieć apetyt.
• Dziecko powinno mieć dostęp do jedzenia nie tylko podczas posiłku. Niech to, co wzbudza jego niechęć i lęk jest w zasięgu wzroku i rąk, by w dobrej dla siebie chwili mogło po to sięgnąć. Ważna jest też samodzielność w jedzeniu, nawet jeśli maluch nie posługuje się jeszcze sztućcami.
• Duże znaczenie ma rutyna – stałość posiłków i miejsca ich spożywania, które dają poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji.
• Za spróbowanie nowego produktu można dziecko nagrodzić, ale nagroda nigdy nie powinna mieć formy jedzenia⁷.

Warto jak najbardziej ułatwiać sobie życie, np. korzystając z gotowych obiadków dla dzieci, które są przede wszystkim odpowiednio zbilansowane i dostarczają dziecku to, czego potrzebuje. W „słoiczkach” maluch może nie zauważyć składników, których zjedzenia odmawia, więc jest to świetny sposób na oswajanie go z nowymi smakami w bezstresowy dla niego sposób. Gotowe obiadki można wykorzystywać nie tylko w klasycznej formie pełnowartościowego posiłku, ale także jako dodatki, np. dania warzywno-mięsne można potraktować jako sos np. do makaronu czy ryżu.

Neofobia żywieniowa to nie lada wyzwanie dla rodziców, ale z pewnością nie są z góry skazani na porażkę w walce z nią. Jeśli tylko wsłuchają się w dziecko i jego potrzeby, z pewnością znajdą sposób, by radzić sobie z problemem.

¹A. Kozioł-Kozakowska, B. Piórecka, Neofobia żywieniowa, jej uwarunkowania i konsekwencje zdowotne, [w:] Standardy medyczne/Pediatria, 2013, T.1, str.4 [online:] https://www.researchgate.net/profile/Beata-Piorecka/publication/269518641_Neofobia_zywieniowa_jej_uwarunkowania_i_konsekwencje_zdrowotne/links/548de0f50cf2d1800d841f90/Neofobia-zywieniowa-jej-uwarunkowania-i-konsekwencje-zdrowotne.pdf, dostęp: 15.12.2023

² B. Jabłonowska-Lietz, Neofobia żywieniowa – zaburzenie czy etap rozwoju dziecka? [online:] https://ncez.pzh.gov.pl/dzieci-i-mlodziez/neofobia-zywieniowa-zaburzenie-czy-etap-w-rozwoju-dziecka/, dostęp 15.12.2023

³ A. Kozioł-Kozakowska, B. Piórecka, tamże.

⁴ T. Tyczyński, tamże.

⁵ A. Kozioł-Kozakowska, B. Piórecka, tamże.

⁶ A. Kozioł-Kozakowska, B. Piórecka, tamże.

⁷ A. Kozioł-Kozakowska, B. Piórecka, tamże.