Lęk separacyjny u dziecka – ile trwa, objawy, przyczyny

Czym jest lęk separacyjny w typowym rozwoju dziecka?

Lęk separacyjny jest zjawiskiem typowym w rozwoju niemowląt i małych dzieci, zwykle zaczyna ustępować około 18 miesiąca życia, gdy dzieci rozwijają umiejętności poznawcze, takie jak trwałość obiektu i zyskują poczucie bezpieczeństwo dzięki stałości opieki.

Charakteryzuje go odczuwanie niepokoju w czasie rozłąki z osobą, do której jest się przywiązanym lub przy przewidywaniu, że może ona nastąpić. Bardzo wiele maluchów odczuwa niepokój związany z rozłąką z mamą (najczęściej), tatą lub inną ważną dla nich osobą, z którą nawiązały bliską więź (np. opiekunem, babcią lub dziadkiem). W trakcie rozwoju dzieci powoli uczę się, jak sobie radzić z tęsknotą za opiekunem.

Około 6 do 8 miesiąca życia dzieci zaczynają rozwijać stałość obiektu, rozumiejąc, że obiekty i ludzie nadal istnieją, nawet gdy nie są widoczni. Chociaż ten kamień milowy w rozwoju poznawczym jest niezbędny dla zdrowego rozwoju, prowadzi również do zwiększonego lęku separacyjnego, ponieważ niemowlęta zdają sobie sprawę, że ich rodzic może być nieobecny, ale nadal istnieje, co budzi obawy o to, gdzie poszedł i kiedy wróci. W miarę rozwoju zdolności poznawczych dzieci zaczynają też dostrzegać różnicę między obcymi a znanymi opiekunami. Wraz ze wzrostem tej świadomości niemowlęta silnie preferują swoich głównych opiekunów, co prowadzi do lęku, gdy ci nie są obecni.

W miarę dorastania dzieci stają się bardziej niezależne i ciekawe eksploracji swojego otoczenia. Jednak tej niezależności towarzyszy naturalny strach przed byciem z dala od znanego źródła komfortu i bezpieczeństwa. Małe dzieci nadal rozwijają umiejętności regulacji emocji, co utrudnia im radzenie sobie z uczuciami niepokoju, gdy są oddzielone od opiekunów. W dużym stopniu polegają na opiekunach, którzy pomagają im łagodzić i regulować emocje.

Zgodnie z teorią przywiązania dzieci tworzą silne więzi emocjonalne ze swoimi opiekunami, którzy zapewniają bezpieczeństwo, ochronę i komfort. W przypadku separacji dziecko może czuć się zagrożone i niespokojne, ponieważ jego „bezpieczna baza” jest tymczasowo niedostępna.

Jak objawia się lęk separacyjny w typowym rozwoju dziecka?

W zależności od wieku dziecka, lęk separacyjny może przyjmować inne postaci.

Lęk separacyjny u niemowlaka i rocznego dziecka

Lęk separacyjny jako normalne, typowe zjawisko, obserwowany jest od około 6 miesiąca życia. Dziecko odróżnia już wtedy osoby z jego otoczenia i nadaje znaczenie ich obecności, co uznaje się za jeden z ważnych skoków rozwojowych. W wieku niemowlęcym lęk separacyjny może objawiać się jako:

• Marudzenie i płacz w momencie, kiedy przekazuje się dziecko w ręce innej osoby, nawet dobrze mu znanej,
• Wyciąganie rąk i odchylanie się w kierunku bliskiej osoby, z którą rozłąki dziecko się boi,
• Nocny lęk separacyjny - trudności w zaśnięciu w sytuacji, gdy nie ma danej osoby w pobliżu, budzenie się z płaczem.

Powyższe reakcje u malucha uznaje się naturalny etap rozwoju dziecka. Objawy zwykle zaczynają słabnąć, kiedy nauczy się ono, że nawet jeśli bliskiej osoby nie ma obok niego w danym momencie, to niebawem wróci.

Lęk separacyjny u przedszkolaka i starszego dziecka

Kilkuletnie dziecko odczuwające nasilony lęk separacyjny może wykazywać objawy, takie jak:

• Niepokój przed rozłąką, który może powodować zmiany zachowania, takie jak napady złości i płaczu,
• Ciągłe zamartwianie się przez dziecko możliwością utraty rodzica czy innej bliskiej osoby, np. w wypadku czy na skutek choroby,
• Powtarzające się koszmary senne dotyczące rozłąki z bliską osobą,
• Niechęć do wychodzenia z domu (np. do szkoły, na spotkanie z rówieśnikami) przez lęk przed rozłąką,
• Odmawianie spania bez danej osoby w pobliżu,
• Strach przed przebywaniem w domu bez osoby, która jest głównym obiektem lęku separacyjnego,
• Częste skarżenie się przez dziecko na obecność dolegliwości, takich jak bóle głowy, wymioty, bóle brzucha lub biegunki, które pojawiają się, gdy bliskiej osoby nie ma w pobliżu albo przed spodziewaną rozłąką.

Kiedy mija lęk separacyjny u dzieci?

Najsilniej zauważalne objawy lęku separacyjnego najczęściej występują do około 12. miesiąca życia. Po tym czasie zwykle ulegają stopniowemu osłabieniu, w miarę jak dziecko nabywa coraz większe poczucie niezależności oraz uczy się, że okresy, gdy bliskiej osoby nie ma w pobliżu są przejściowe. W 3. roku życia lęk separacyjny ma już zazwyczaj bardzo ograniczony poziom.

Kiedy lęk separacyjny u dziecka uznaje się zaburzenie?

Po mimo tego, że lęk separacyjny jest czymś typowym w rozwoju dziecka, czasem staje się nadmiernie silny lub trwa znacznie dłużej. Zdarza się, że w sposób niekorzystny wpływa na funkcjonowanie dziecka i rodziny, a w niektórych przypadkach może doprowadzić do znacznej niechęci do opuszczania domu.

. Jeśli nasilenie lęku separacyjnego jest nadmierne inieadekwatne do wieku, uznajemy je za rodzaj zaburzeń w stanie zdrowia psychicznego, przy których warto skorzystać ze specjalistycznej pomocy.

Lęk separacyjny można uznać za zaburzenie przede wszystkim, jeśli związane z nim objawy są bardzo nasilone, a przy tym utrzymują się u dziecka w wyraźniej postaci w wieku, gdy zwykle ulegają już osłabieniu.

Oficjalne kryteria rozpoznania lęku separacyjnego jako stanu nieprawidłowego obejmują przede wszystkim występowanie nieadekwatnego dla wieku rozwojowego, nadmiernego niepokoju związanego z oddzieleniem od bliskiej osoby. Dziecko może odczuwać ciągły lub nawracający, nasilony strach przed rozłąką lub utratą osoby, do której jest przywiązane.

Lęk separacyjny można zdiagnozować jako zaburzenie, jeśli objawy występują przez co najmniej 4 tygodnie i mają znaczący, negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka w ważnych obszarach, m.in. związanych z nauką w szkole i uczestnictwem w życiu społecznym.

Psychologowie i psychiatrzy do rozpoznania lęku separacyjnego o charakterze zaburzeń wykorzystują często specjalne kwestionariusze (wypełniane przez rodziców i/lub dziecko – o ile jest wystarczająco duże), które pozwalają ocenić nasilenie objawów i adekwatność zachowań do wieku, a także stopień, w jakim utrudniają one codzienne funkcjonowanie.

Warto zaznaczyć, że nie ma górnej granicy wieku, kiedy może występować nadmierny lęk separacyjny. Diagnozuje się go zarówno u dzieci, jak i dorosłych. U osób dorosłych obiektem lęku separacyjnego może być np. partner lub dziecko.

Nadmierny lęk separacyjny, klasyfikowany jako zaburzenie, pojawia się w wyniku kombinacji różnych czynników genetycznych i środowiskowych. Do jego wystąpienia predysponują m.in.:

• Sytuacje nasilonego, przedłużonego stresu, np. spowodowanego konfliktem lub rozwodem rodziców,
• Zmiany w środowisku dziecka, np. przeprowadzka, pójście do nowej szkoły,
• Występowanie zaburzeń lękowych w rodzinie (czynniki genetyczne),
• Doświadczenie utraty bliskiej osoby.

W sytuacji nieadekwatnego do etapu rozwojowego lęku separacyjnego pomocą mogą być konsultacje z psychologiem, terapia rodzinna lub terapia poznawczo-behawioralna.

Lęk separacyjny w sytuacji, gdy ma nadmierny stopień nasilenia lub jest nieadekwatny do wieku, wiąże się z licznymi potencjalnymi negatywnymi skutkami dla rozwoju.

Dziecko może unikać spotykania się i kontaktów z rówieśnikami, przez co cierpią jego relacje z nimi. Nawet jeśli często spędza ono czas z innymi, jest w tym okresie pogrążone w lęku związanym z rozłąką, przez co nie angażuje się we wspólne aktywności, zabawę. Dziecko z nasilonym lękiem separacyjnym może unikać szkoły i mieć większe trudności w koncentracji na nauce, co wpływa na proces jego edukacji.

Nadmierny lęk separacyjny często jest powodem tego, że dziecko traci okazję, by zdobywać nowe umiejętności społeczne i zyskiwać zdolności potrzebne do uzyskania z czasem poczucia niezależności.

Sposoby radzenia sobie z lękiem separacyjnym w typowym rozwoju dziecka

Jeśli twoje dziecko wykazuje silne objawy lęku separacyjnego, może to bardzo utrudniać to twoje życie i powodować, że każda okazja, gdy chcesz lub musisz zostawić je pod opieką kogoś innego staje się wyzwaniem i powodem do zmartwień o to, jak będzie się czuło. Również w Tobie pojawiać się mogą silne emocje związane ze stanem dziecka oraz obawa przed tym, by zostało pod opieką innej osoby. Warto zaznaczyć jednak, że unikanie sytuacji rozłąki nie stanowi rozwiązania.

Pierwszą rzeczą, którą możesz zrobić to praca z własnymi obawami. Dzieci bardzo silnie przejmują emocje rodziców. Jeśli bardzo martwisz się tym, jak maluch zareaguje na rozstanie z Tobą, zupełnie nieświadomie możesz nasilić jego strach. Dzieci są bardzo wrażliwe na niepokoje swoich rodziców. Skoro rodzic się boi, to może rozstanie to rzeczywiście coś strasznego? Praca nad swoimi uczuciami, np. poprzez rozmowy z bliskimi, techniki relaksacyjne czy konsultację z psychologiem, pomoże Ci podejść do rozstania z większym spokojem i pewnością, co w efekcie pozytywnie wpłynie na emocje dziecka.

Kolejnym krokiem jest koncentracja na pomocy Twojemu dziecku w zrozumieniu sytuacji i radzeniu sobie z towarzyszącymi jej emocjami. Daje to znacznie lepsze efekty niż unikanie konfrontacji z okolicznościami, które wyzwalają lęk, nawet jeśli w danym momencie może to być trudniejsze i dla ciebie, i dla dziecka. Dopiero powtarzanie się sytuacji, gdy maluch odczuwa niepokój, jednak ma wsparcie bliskich osób, uczy dziecko jak sobie z nim radzić. Pomaga również doświadczenie, że rodzic zawsze do niego wraca oraz rozwijająca się świadomość tego, gdzie jest gdy nie ma go z dzieckiem. Pozwala to z czasem wyeliminować objawy lęku separacyjnego i umożliwia dziecku zyskiwanie adekwatnej do wieku niezależności.

W radzeniu sobie z lękiem separacyjnym powinny pomóc następujące wskazówki:

• Regularnie ćwicz rozstania z dzieckiem, zanim będą one konieczne, bo np. wrócisz do pracy – pozwoli to maluchowi przyzwyczajać się stopniowo do tego, że nie jesteś z nim przez cały czas, co ułatwi później zostawianie go na dużą część dnia pod opieką innej osoby i pozwoli ci martwić się mniej, gdy będziesz mierzyć się jednocześnie z innymi wyzwaniami,
• Zacznij od pozostawiania dziecka pod opieką kogoś innego na krótki czas - nawet kilka minut - i upewnij się, że na początku jest to osoba, którą maluch już zna; czas nieobecności warto wydłużać stopniowo,
• Zbudowanie nawyku rozłąki z dzieckiem o tej samej porze dnia może pomóc w zmniejszaniu objawów lęku separacyjnego,
• Zanim zostawisz dziecko z inną osobą, zawsze się z nim pożegnaj (zamiast wychodzić ukradkiem, gdy dziecko jest zajęte lub śpi),
• Ograniczaj jednocześnie czas pożegnania do minimum (nie zostawaj z dzieckiem dłużej dlatego, że płacze - to tylko przedłuża czas, gdy maluch jest skupiony na tym, że go zostawiasz),
• Staraj się, by czas pożegnania z dzieckiem był pozytywny z twojej strony, nie okazuj wyraźnego zmartwienia czy smutku – to tylko pogłębi niepokój odczuwany przez malucha,
• Jeśli dziecko jest wystarczająco duże, przy pożegnaniu wyjaśnij mu, gdzie idziesz oraz kiedy wrócisz, w sposób, który zrozumie (możesz powiedzieć np. że będziesz z powrotem w domu po obiadku a przed wieczorną kąpielą) - i rób co w twojej mocy, by dotrzymywać słowa,
• W procesie przyzwyczajania dziecka z wyraźnymi objawami lęku separacyjnego do twojej nieobecności, staraj się nie zostawiać go pod opieką innej osoby w momencie, gdy jest zmęczone, głodne lub choruje.

Źródła:

1. Feriante J., Torrico T. J., Bernstein B. (2023) Separation Anxiety Disorder, National Library of Medicine, StatPearls, dostęp: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK560793/.
2. National Health Services (2022) Separation anxiety, dostęp: https://www.nhs.uk/conditions/baby/babys-development/behaviour/separation-anxiety/.
3. Patel A. K., Bryant B. (2021) Separation Anxiety Disorder, Journal of the American Medical Association, 326(18): 1880, dostęp: https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/2785946.
4. Elia J. (2023) Separation Anxiety Disorder, Merck Manual, dostęp; https://www.merckmanuals.com/home/children-s-health-issues/mental-health-disorders-in-children-and-adolescents/separation-anxiety-disorder.
5. Substance Abuse and Mental Health Services Administration (2016) DSM-IV to DSM-5 Separation Anxiety Disorder Comparison, National Library of Medicine, dostęp: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK519712/table/ch3.t11/.
6. American Academy of Pediatrics (2024) How to Ease Your Child’s Separation Anxiety, healthychildren.org, dostęp: https://www.healthychildren.org/English/ages-stages/toddler/Pages/Soothing-Your-Childs-Separation-Anxiety.aspx.