Zatrucie pokarmowe, czyli ostry nieżyt żołądkowo-jelitowy, u dzieci – przyczyny, objawy, jak postępować

Zatrucie pokarmowe u dzieci – na czym polega?

Ostry nieżyt żołądkowo-jelitowy to zespół objawów obejmujących nasilone dolegliwości brzuszne, przede wszystkim w postaci nudności, biegunki oraz często nasilonych wymiotów. Występuje u dzieci w większości w przebiegu infekcji wirusowej np. rotawirusem lub adenowirusem. Może również wystąpić w przebiegu infekcji bakteryjnej jelit np. Salmonelloza po spożyciu nieświeżej żywności lub napojów zanieczyszczonych bakteriami

Przyczyny zatrucia pokarmowego u dzieci

Niezachowywanie zasad higieny dłoni, duże skupiska dzieci w tym żłobek lub przedszkole, nieprawidłowe przechowywanie żywnościmogą skutkować skażeniem jedzenia czy napojów drobnoustrojami wywołującymi zatrucie pokarmowe. Przyjrzyjmy się bliżej czynnikom, które uznawane są za jedne z najczęstszych przyczyn występowania tego zespołu dolegliwości:

• Rotawirusy, adenowirusy, norovirusy – jedne z najbardziej powszechnych przyczyn nieżytu żołądkowo-jelitowego u dzieci. Typowo przenoszona jest przez bezpośredni kontakt z zakażoną osobą lub jej wydalinami. Przyczyną zakażenia może być jednak także spożycie żywności przygotowywanej przez chorego.
• Campylobacter – rodzaj bakterii odpowiedzialny za część odnotowanych w Polsce przypadków zatruć pokarmowych. Występuje przede wszystkim w drobiu, ale źródłem zakażenia mogą być również inne gatunki mięsa oraz niepasteryzowane mleko. Początek występowania objawów zazwyczaj następuje w czasie od 3 do 4 dni od spożycia zanieczyszczonej żywności.
• Salmonella – dość częsta przyczyna zatruć pokarmowych, przebiegających z gorączką, a i niekiedy śluzową lub krwistą biegunkąpo spożyciu źle przechowywanegonabiału, jaj, lodów... Objawy pojawiają się po około 1-3 dniach od spożycia zakażonego produktu.

Innymi źródłami bólów brzucha u dzieci mogą być również pasożyty, których jaja zazwyczaj są przenoszone na dłoniach od innego nosiciela, najczęściej dziecko w grupie żłobkowej lub przedszkolnej.

Objawy zatrucia pokarmowego u dziecka

Zatrucie pokarmowe u dziecka najczęściej wiąże się z ostrym nieżytem żołądkowo-jelitowym. Do typowych objawów zalicza się m.in.:

• nudności,
• wymioty,
• bóle brzucha,
• biegunkę (czasami z domieszką śluzu lub krwi),
• gorączkę.

Nie wszystkie z powyższych objawów obserwuje się w każdym przypadku zatrucia pokarmowego – zależy to głównie od rodzaju drobnoustroju, który je wywołał. Dolegliwości czasami pojawiają się bardzo szybko, już po kilku godzinach od zakażenia lub spożycia skażonej żywności czy napoju. W niektórychprzypadkach występują jednak dopiero po 2-3 dniach. Zdarzają się też zatrucia, w których objawy obserwowane są dopiero po kilku tygodniach od kontaktu z drobnoustrojem (dzieje się tak np. w przypadku zakażenia bakterią Listeria monocytogenes).

Zatrucie pokarmowe a niestrawność u dzieci

Warto wiedzieć, czym różni się zatrucie pokarmowe od niestrawności, która również stanowi częsty zespół dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Niestrawność związana jest z objawami ze strony górnego odcinka przewodu pokarmowego, najczęściej żołądka. Typowo odczuwa się ją jako ból w górnej części brzucha, zgagę, nudności, wzdęcia, odbijanie się oraz uczucie pełności.

Istnieje wiele możliwych przyczyn niestrawności u dzieci, w tym nietolerancje określonych pokarmów np. laktozy czy glutenu, spożycie zbyt dużej porcji ciężkostrawnego jedzenia, stres, a także niektóre poważniejsze choroby układu pokarmowego, np. choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy.

Niestrawność różni się od zatrucia pokarmowego tym, że nie jest związana ze skażeniem żywności oraz z założenia nie obejmuje gwałtownych problemów z dolnym odcinkiem przewodu pokarmowego (takich jak biegunka, będąca jedną z głównych dolegliwości przy zatruciu wirusowym lub bakteryjnym).

Ile trwa zatrucie pokarmowe u dzieci?

Czas trwania dolegliwości u dzieci z zatruciem pokarmowym zależy w dużym stopniu od tego, jaki czynnik chorobotwórczy je wywołał oraz ogólnego stanu zdrowia.

Przyjmuje się, że typowy czas trwania objawów to 1-3 dni. W zdecydowanej większości przypadków dolegliwości nie utrzymują się powyżej 7 dni, choć zdarza się, że obserwuje się je znacznie dłużej (nawet powyżej 2 tygodni).

Postępowanie w przypadku zatrucia pokarmowego u dzieci

Zatrucia pokarmowe w zdecydowanej większości przypadków mają przebieg samoograniczający się, a postępowanie w ich przypadku ma za zadanie przede wszystkim nawodnienie organizmu, aby wspomagać dziecko w czasie występowania dolegliwości. Ważne jest także, żeby zapobiegać powikłaniom, w szczególności tym związanym z odwodnieniem. Poniżej opisujemy główne metody stosowane przy zatruciu pokarmowym u dzieci.

Uzupełnianie płynów i elektrolitów

Najlepszym sposobem na zapobieganie odwodnieniu organizmu w czasie występowania objawów, takich jak biegunka i wymioty, jest podawanie doustnych płynów nawadniających. To preparaty, zwykle w formie saszetek zawierających elektrolity oraz glukozę, które podaje się po rozpuszczeniu w określonej ilości wody zgodnie z ulotką producenta. Taki płyn nawadnia lepiej niż woda, choć wodę również należy podawać, ponieważ ma standaryzowane stężenie elektrolitów które pozwalają optymalnie i bezpiecznie nawadniać dziecko. Wskazane jest podawanie ich często, ale małymi porcjami, aby nie nasilić nudności lub wymiotów. Pomaga zapobiegać częstym w przypadku biegunki i wymiotów zaburzeniom stężenia elektrolitowym.

W przypadku niemowląt, odpowiednim płynem do nawadniania organizmu jest mleko mamy lub mleko modyfikowane (kiedy karmienie piersią jest niemożliwe). Stosowanie doustnych płynów nawadniających u najmłodszych dzieci należy wcześniej skonsultować z lekarzem – w tej grupie ich podawanie może nie być wskazane. Jeśli pediatra zleci podawanie dziecku takiego preparatu, dobierze środek i jego dawkowanie odpowiednio do wieku niemowlaka.

Warto także pamiętać, że niezależnie od wieku dziecka, jeśli dojdzie u niego do znacznego odwodnienia, podawanie doustnych płynów nawadniających nie wystarczy - konieczna jest interwencja lekarska. Dziecko może potrzebować podawania płynów drogą dożylną.

Probiotyki

Podawanie probiotyków ma na celu wsparcie i odbudowanie flory i mikrobioty jelitowej. Należy zastosować je u dziecka na zlecenie i pod kontrolą pediatry.

Inne metody

W rzadkich, nasilonych przypadkach zatrucia pokarmowego, kiedy jako przyczyna zostanie zidentyfikowane działanie bakterii, lekarz może zastosować u dziecka antybiotykoterapię. Podawanie środków farmakologicznych mających na celu eliminację drobnoustrojów wywołujących zatrucie nie jest jednak rutynowym sposobem postępowania.

Warto również wiedzieć, że stosowanie leków przeciwbiegunkowych w zdecydowanej większości przypadków zatrucia pokarmowego u dzieci jest przeciwwskazane. Ich przyjmowanie może wydłużać czas występowania dolegliwości. Nie podawaj tych leków dzieciom, jeśli nie zostało to zalecone w danym przypadku przez lekarza.

Zatrucie pokarmowe u dzieci – co jeść?

Kolejnym istotnym elementem postępowania w przypadku zatrucia pokarmowego jest odpowiednia dieta, która nie obciąża przewodu pokarmowego i nie powoduje nasilenia objawów.

Warto zaznaczyć, że nie ma potrzeby opóźniania wprowadzania żywności po epizodach biegunki i wymiotów. Wiadomo, że przedłużone unikanie spożywania produktów w postaci stałej przez kilka dni może przedłużać czas trwania biegunki.

Dieta zalecana w czasie zatrucia pokarmowego u dziecka oraz w pierwszych dniach rekonwalescencji po ustąpieniu objawów obejmuje przede wszystkim produkty, takie jak:

• gotowany ryż,
• kleiki,
• pieczywo pszenne,
• sucharki,
• gotowane chude mięso, np. pierś z indyka lub kurczaka,
• niektóre owoce gotowane lub pieczone, bez skórki i pestek, w tym jabłka, brzoskwinie, jagody, morele (np. podawane w postaci musu),
• gotowane warzywa, takie jak marchew, dynia, ziemniak, batat, cukinia, pietruszka, seler.

Nie zaleca się natomiast spożywania słodkich napojów oraz pokarmów tłustych i ciężkostrawnych (np. smażonych, ostro przyprawionych, kwaśnych). Posiłki powinny mieć niewielką objętość – takie są lepiej tolerowane, szczególnie, gdy u dziecka występują nudności.

W przypadku niemowląt w czasie zatrucia pokarmowego rekomenduje się kontynuować dotychczasowy sposób karmienia. Warto przystawiać dziecko do piersi częściej niż zwykle, żeby zapobiegać odwodnieniu. Jeśli niemowlę spożywa już inne pokarmy niż mleko, można podawać mu poznane wcześniej produkty.

Kiedy zgłosić się z dzieckiem do lekarza?

Uzyskanie pomocy medycznej jest konieczne w sytuacjach, gdy:

• u dziecka występują objawy odwodnienia: zmniejszenie częstości i ilości oddawanego moczu, blada, chłodna i mało elastyczna skóra, widocznie podkrążone, zapadnięte oczy, płacz bez łez, suchość w jamie ustnej, wyraźne zmęczenie, niepokój, rozdrażnienie lub apatia,
• zatruciu towarzyszy gorączka trwająca dłużej niż 2-3 dni (temperatura powyżej 38°C),
• objawy zatrucia pokarmowego są obecne przez więcej niż 2 doby i nie zauważasz u dziecka poprawy,
• dziecko skarży się na silny ból brzucha,
• w stolcu lub wymiocinach dziecka znajduje się krew,
• kupka dziecka ma czarny kolor,
• dziecko nie chce lub nie jest w stanie przyjmować doustnie płynów.

Zapobieganie zatruciom pokarmowym u dzieci

Profilaktyka występowania zatrucia pokarmowego polega przede wszystkim na higienie rąk, izolacji od innych chorych dzieci oraz ograniczaniu ryzyka przedostania się drobnoustrojów do żywności i namnażania się ich w produktach. Oto zasady, które pozwolą zminimalizować prawdopodobieństwo rozwoju związanego z tym zespołu objawów - zarówno u dorosłych, jak i u dzieci:

1. Pamiętaj o myciu rąk wodą z mydłem lub przy użyciu żelu antybakteryjnego – zawsze po skorzystaniu z toalety, zmianie pieluchy, po kontakcie ze zwierzętami, a także przed przygotowaniem i spożyciem żywności. Ucz tych podstawowych zasad higieny także swoje dziecko.
2. Przechowuj surowe mięso, ryby i jaja osobno, bez kontaktu z żywnością, którą spożywasz na surowo lub bez dalszej obróbki termicznej.
3. Nie przechowuj przygotowanych potraw ani jakichkolwiek psujących się łatwo produktów poza lodówką przez czas dłuższy niż 2 godziny (przy wysokiej temperaturze otoczenia – nie dłużej niż 1 godzinę).
4. Utrzymuj temperaturę w lodówce na poziomie nie wyższym niż 4°C, a w zamrażarce – nie wyższym niż -18°C.
5. Pamiętaj o tym, by nie spożywać ani nie podawać dziecku surowego lub niedogotowanego mięsa i ryb. Optymalnym pod kątem bezpieczeństwa żywności sposobem jest sprawdzanie temperatury wewnętrznej tych produktów przed zakończeniem gotowania - wymagana temperatura, by zminimalizować ryzyko zatrucia to dla większości rodzajów mięs 71°C; w przypadku kurczaka wynosi jednak 77°C, a indyka – aż 82°C.
6. Nie spożywaj i nie podawaj dziecku jaj z płynnym białkiem ani żółtkiem.
7. Sprawdzaj datę minimalnej trwałości lub termin przydatności do spożycia;i nie jedz ani nie oferuj dziecku produktów, które są przeterminowane.
8. Stosuj oddzielne deski do przygotowywania mięsa i ryb oraz warzyw.

Ważne informacje: Karmienie piersią jest najwłaściwszym i najtańszym sposobem żywienia niemowląt oraz rekomendowane dla małych dzieci wraz z urozmaiconą dietą. Mleko matki zawiera składniki odżywcze niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka oraz chroni je przed chorobami i infekcjami.

Karmienie piersią daje najlepsze efekty, gdy matka prawidłowo odżywia się w ciąży w czasie laktacji oraz gdy nie ma miejsca nieuzasadnione dokarmianie dziecka. Przed podjęciem decyzji o zmianie sposobu karmienia matka powinna zasięgnąć porady lekarza.

Źródła:

1. LaRocque R., Harris J. B. (2023) Patient education: Foodborne illness (Food poisoning) Beyond the Basics, UpToDate, dostęp: https://www.uptodate.com/contents/foodborne-illness-food-poisoning-beyond-the-basics.
2. Bintsis T. (2017) Foodborne pathogens, AIMS Microbiology, 3(3): 529-563, dostęp: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6604998/.
3. World Health Organization Foodborne diseases, dostęp: https://www.who.int/health-topics/foodborne-diseases#tab=tab_1.
4. Pillin F., Zavala S. R. (2024) Functional Dyspepsia, StatPearls, National Library of Medicine, dostęp: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK554563/.
5. Guarino A., Ashkenazi S., Gendrel D. i wsp. (2014) European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition/European Society for Pediatric Infectious Diseases Evidence-Based Guidelines for the Management of Acute Gastroenteritis in Children in Europe: Update 2014, Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition, 59(1): 132-152, dostęp: https://www.espghan.org/knowledge-center/publications/Gastroenterology/2014_Guidelines_for_the_Management_of_Acute_Gastroenteritis_in_children_in_Europe.