Etapy rozwoju dziecka – kamienie milowe w rozwoju

Kamienie milowe w rozwoju – co to znaczy?

Zwrot kamienie milowe stosuje się w odniesieniu do najważniejszych wydarzeń w określonym kontekście. W przypadku rozwoju dziecka są to umiejętności zdobywane w przewidywalnej kolejności w danym czasie, będące dowodem na współgranie rozwijającego się układu nerwowego dziecka ze środowiskiem. Są to umiejętności z kilku obszarów:

• Dużej i małej motoryki – umiejętność samoobsługi dziecka
• Komunikacji – werbalnej i niewerbalnej
• Poznawczego i społeczno-emocjonalnego¹.

Oczywiście, wszelkie ramy czasowe oraz odwołujące się do nich powinności są umowne – nie są to ścisłe granice, ponieważ każde dziecko rozwija się w swoim czasie i w innym tempie może osiągać nowe umiejętności. Są to jednak sugestie, że w danym wieku dziecko może już coś potrafić i ewentualne opóźnienia nie powinny być sygnałem do niepokoju, o ile wszelkie inne oznaki rozwojowe są przez rodziców zauważalne. Normy czasowe są dość szerokie, dlatego warto dać dziecku czas na rozwój we własnym tempie. Wszelkie „poganianie” czy sugerowanie się innymi dziećmi jest niewskazane – w ten sposób, zamiast wspierać prawidłowy rozwój dziecka, szkodzi się mu, np. poprzez sadzanie w otoczeniu poduszek, kiedy nie wykazuje żadnej gotowości do siadu czy też stosowanie chodzików. Takie działanie niczego dziecka nie uczy, a także może bardzo źle wpływać na jego postawę w przyszłości.

Jeśli jednak po przekroczeniu wskazanych ram czasowych maluch nie wykazuje żadnej gotowości do osiągnięcia danej umiejętności i ma się wątpliwości, czy wszystko jest w porządku, warto skonsultować się ze specjalistą, który oceni jego rozwój.

Etapy rozwoju dziecka: noworodek

Noworodek to dziecko od urodzenia, do ukończenia 28 dnia życia (utrzymuje się także, że do miesiąca). Choć mogłoby się wydawać, że tak małe dziecko niewiele potrafi – wszak głównie je i śpi, to jednak już na tym etapie zachodzą w nim dynamiczne zmiany, które widać z każdym dniem.

Noworodek potrafi komunikować się ze światem i sygnalizować swoje potrzeby – płacze, kiedy jego głodny, a uspokaja się, kiedy jest brany na ręce. Ponadto, ma całkiem spory zakres umiejętności. Co potrafi niemowlę w pierwszym miesiącu życia w zakresie poszczególnych obszarów?

Duża i mała motoryka:

• Delikatnie dźwiga głowę leżąc na brzuchu
• Ma dodatni odruch moro
• Zaciska dłoń w reakcji na dotyk
• Przebywa w pozycji zgięciowej, ale kończyny powoli zaczynają się prostować
• Trzyma przy twarzy zaciśnięte w piąstki dłonie
• Ma odruch podparcia

Komunikacja:

• Uśmiecha się w odpowiedzi na głos, reaguje na głosy rodziców
• Wydaje krótkie, sylabiczne, gardłowe odgłosy
• Ma odruch szukania i ssania
• Odwraca głowę na boki w pozycji na plecach, reaguje na światło i dźwięki

Obszar poznawczy i społeczno-emocjonalny:

• Potrafi przez chwilę skupić wzrok na twarzy w odległości około 25 cm
• Przestaje płakać, gdy jest brane na ręce
• Wodzi wzrokiem za zabawką, skupia się na kontrastach,
• Odwraca się w kierunku różnych bodźców
• Płacze, słysząc płacz innego dziecka²

Etap noworodkowy to głównie rozwój zmysłów, nastawionych na widok, głos i dotyk rodzica. Dziecko potrafi zwrócić na siebie uwagę, a reakcja rodzica na jego potrzeby wywołuje u niego spokój i stan przetwarzania sygnałów, czyli umiejętność samoregulacji, które pomagają tworzyć schemat pamięci i przywiązania, a więc bliskości i kontaktu z rodzicem jako ostoi bezpieczeństwa i spokoju. Dlatego tak ważna jest jakość relacji między rodzicem a dzieckiem, ponieważ ma ona ogromny wpływ na umiejętności komunikacyjne małego człowieka w całym jego życiu³.

Etapy rozwoju dziecka: pierwsze 6 miesięcy

Rozwój dziecka w pierwszych 6 miesiącach życia jest niezwykle dynamiczny, poprzedzielany wieloma skokami rozwojowymi. Maluch zmienia się fizycznie z tygodnia na tydzień i zazwyczaj bardzo różni się od noworodka, którym – wydaje się – tak niedawno był. Dziecko w ciągu pierwszego półrocza zmienia się z całkowicie bezbronnej istotki, kierującej się prymitywnymi odruchami w coraz bardziej autonomicznego, skoordynowanego, sprawnego i świadomego małego człowieka. Jakich umiejętności nabywa dziecko w ciągu 6 miesięcy, po zakończeniu okresu noworodkowego?

Duża i mała motoryka:

• Około 2-miesięczny maluch podnosi i utrzymuje głowę w pozycji na brzuchu i trzyma przedmiot włożony w rękę.
• W wieku 4 miesięcy ma odruch ATOS, próbuje podnosić klatkę piersiową w leżeniu na brzuchu, składa dłonie przed sobą, wyciąga dłonie w kierunku zabawek podczas leżenia na plecach, sięga po przedmioty, chwyta je i potrafi utrzymać.
• U 6-miesięcznego dziecka dochodzi do zaniku odruchów prymitywnych. Potrafi podciągać się do siadu i utrzymać pozycję z podparciem. Potrząsa przedmiotami, trzyma je między dłońmi, potrafi utrzymać dwa przedmioty w obu dłoniach, praktykuje chwyt łokciowo-dłoniowy i promieniowo-dłoniowy. Leżąc na brzuchu przenosi ciężar ciała na jedną rękę, sięgając drugą po zabawkę. Zabawki chwyta całymi dłońmi i potrafi je przekładać z ręki do ręki. Podejmuje próby pełzania, czołgania się, piwotuje⁴.

Komunikacja:

• Miedzy 2. a 4. miesiącem nieartykułowane dźwięki przemieniają się w głużenie i gruchanie.
• W wieku 6 miesięcy maluch skupia się na osobie, która do niego mówi, wydaje dźwięki w odpowiedzi, odpowiada uśmiechem na uśmiech, śmieje się na dźwięk głosu i komunikaty rodziców.

Obszar poznawczy i emocjonalno-społeczny:

• 2 miesięczny maluch ma już dłuższe okresy czuwania i wodzi wzorkiem za przedmiotami.
• W wieku 4 miesięcy zaczyna badać swoje ciało – poznawać, że ma dłonie – i otoczenie, rozglądając się dookoła, także w poszukiwaniu rodzica. Ma już swoją rutynę dnia i wykazuje przewidywalność. Uspokaja się, kiedy słyszy spokojny głos rodziców i gdy bierze się go na ręce lub gdy ssie. Wyraża emocje – złości się lub śmieje, pokazuje niepokój czy zaskoczenie. Potrafi się samodzielnie uspokoić przed snem⁵, wydaje dźwięki w odpowiedzi, uderza przedmiotami o siebie, szuka przedmiotów.

U półrocznego malucha nadal rządzi zmysłowe poznawanie świata. Jego zmysły są niezwykle czułe i wychwytują wszystko z otoczenia. Dziecko uczy się poprzez doznania sensoryczne – bacznie obserwuje otoczenie, bada dłońmi, wkłada przedmioty do ust. Jest wyraźnie silniejsze i bardziej stabilne, jest też niemalże w ciągłym ruchu. Maluch jest również coraz bardziej komunikatywny – porozumiewa się z bliskimi, wyraża emocje, reaguje i odpowiada na bodźce z zewnątrz. Potrafi również skupiać uwagę i analizować otoczenie.

Po skończonym 6 miesiącu następuje też „przełomowy moment” rozszerzania diety malucha. Do ukończenia 1. roku życia mleko pozostaje podstawą jego żywienia, jednak zazwyczaj na tym etapie dziecko wykazuje już gotowość do wprowadzania pokarmów uzupełniających, są one dla niego również niezbędne, by dostarczać cennych składników odżywczych, na które zwiększa się jego zapotrzebowanie.

Wprowadzanie pokarmów uzupełniających można rozpocząć w 17. Tygodniu życia (początek 5.m.ż.) i nie później niż w 26. t.ż. (początek 7. m.ż). Podczas rozszerzania diety można skorzystać z gotowych posiłków dla dzieci, które są stworzone z najwyższej jakości surowców. Można również wprowadzić metodę BLW, która zakłada podawanie dziecku pokarmów do samodzielnego jedzenia o różnych konsystencjach przez co wspiera naukę samodzielności. Nie wyklucza ona jednoczesnego korzystania ze słoiczków dla dzieci, w celu urozmaicenia lub wprowadzenia nowych smaków i struktur.

Rozwój dziecka po 6 miesiącu

Drugie półrocze życia dziecka to kolejne postępy we wszystkich obszarach. Przede wszystkim dziecko jest coraz silniejsze, pewniejsze swoich ruchów i precyzyjne, wciąż również sprawdza swoje siły, podejmuje nowe wyzwania rozwojowe. Jest też coraz bardziej mobilne. Emocjonalnie również widać spore postępy – maluch jest kontaktowy, bez problemu okazuje swoje zadowolenie lub niezadowolenie, wchodzi w interakcje z innymi, na swój sposób odpowiada. Oto, jakie kamienie milowe dziecko osiąga w drugim półroczu życia:

Duża i mała motoryka:

• Między 6. a 9. miesiącem życia dziecko nabywa i doskonali odruchy posturalne, potrafi przekręcać i obracać się w obie strony, stabilnie siedzi bez podparcia i próbuje samodzielnego siadu, pełza, próbuje raczkować i czworakować. Bez problemu przenosi zabawki, ćwiczy chwyt promieniowo palcowy, potrafi dotykać pojedynczym palcem drobnych przedmiotów, ćwiczy chwyt zgarniający.
• Między 9. a 12. miesiącem maluch zaczyna samodzielnie siadać, raczkuje, próbuje podciągać się przy meblach do pozycji stojącej, potrafi utrzymać pionową równowagę trzymane za rękę, podąża za przedmiotami na podłodze, bez problemu chwyta i przenosi zabawki, ćwiczy chwyt pęsetowy, trzyma butelkę i łyżeczkę, bawi się zabawkami sprawdzając ich funkcje.

Komunikacja:

• Między 6. a 9. miesiącem dziecko bez problemu rozpoznaje przedmioty po ich nazwaniu, przestaje coś robić, kiedy słyszy zakaz, zwraca na siebie uwagę wydając dźwięki i śmiejąc się, stara się zachowaniem przyciągać uwagę, szuka kontaktu z bliskimi.
• Między 9. a 12. miesiącem dziecko reaguje na swoje imię, potrafi prosić poprzez wskazanie i odmawiać, odpychając przedmiot od siebie, wykonuje gesty w celu kontroli zachowania (prosząc wskazuje, odmawiając odpycha przedmioty i odgina się), naśladuje gesty klaskania i pa-pa.

Obszar poznawczy i emocjonalno-społeczny:

• Między 6. a 9. miesiącem dziecko potrafi szukać ukrytych zabawek, rozumie stałość przedmiotową, jest mocno przywiązane do rodzica, przygląda się jego działaniom, naśladuje.
• Między 9. a 12. miesiącem dziecko szuka i wybiera ulubione zabawki, uczy się działań przyczynowo skutkowych, bada przedmioty metodą prób i błędów. Naśladuje gesty wykonywane przez rodziców, potrafi oddać i podzielić się przedmiotem, potrafi „pytać” wskazując na rzecz, wyciągając do niej rękę i spoglądając na rodzica, zwraca na siebie uwagę dźwiękami, inicjuje kontakt z otoczeniem⁶,⁷.

W wieku 9 – 12 miesięcy dziecko jest silnie przywiązane do rodzica. Może pojawić się lek separacyjny, bo najbezpieczniej czuje się przy swoich opiekunach. Jednocześnie, odważnie bada świat i otoczenie, jest chętne na nowości, z radością podejmuje wszelkie fizyczne próby, wciąż sprawdza swoje siły. Mogą pojawić się pierwsze słowa, najczęściej to mama, tata, baba i wciąż rejestruje dźwięki z otoczenia. Dziecko w tym wieku ma już świadomość stałości sytuacji i przedmiotów, tego, że coś może się pojawić, zniknąć i znów pojawić i nie wywołuje to w nim lęku.

Następują także postępy w jedzeniu. Coraz łatwiej o samodzielne jedzenie dziecka – maluch bacznie obserwuje bliskich i próbuje robić to, co oni. Ma również coraz bogatszy jadłospis i doskonale radzi sobie z różnymi konsystencjami. Warto jednak wiedzieć, jakich pokarmów unikać w diecie dziecka.

Etapy rozwoju dziecka: roczek

Roczny maluch to mały żywioł. Jest go wszędzie pełno, choć bez problemu potrafi się sam skupić na swojej zabawie, co zresztą robi bardzo chętnie. Wówczas rzuca zabawkami, obraca je, wkłada i wyjmuje w różne miejsca. Jednocześnie wciąż sprawdza swoje ciało – potrafi stabilnie siedzieć i samemu przybierać taką pozycję, wstaje, kiedy tylko znajdzie możliwość dźwignięcia się, próbuje stawiać pierwsze kroki, chętnie chodzi z dorosłym trzymając się za rękę. To dla rodziców prawdziwa próba – wówczas spacery stają się coraz „trudniejsze” – maluch niechętnie przesiaduje w wózku, ale jeszcze nie za dużo przejdzie sam.

Emocjonalnie roczny maluch jest bardzo silnie związany z rodzicami. Może wykazywać objawy lęku separacyjnego. Doskonale rozpoznaje swoich bliskich, ale niechętnie poznaje obcych – może być wstydliwy i nieśmiały. Roczne dziecko potrafi komunikować się gestami i głosem, ale nie potrafi jeszcze mówić, w związku z tym emocje okazuje płaczem, krzykiem lub śmiechem – nie potrafi inaczej. Szybko się denerwuje, kiedy nie jest zrozumiane. Potrafi również fizycznie okazywać emocje – przytulać się, okazując miłość i przywiązanie oraz bić, kopać, szarpać się, kiedy nie jest zadowolone.

Roczny maluch chętnie się komunikuje. Szybko uczy się nowych, prostych słów, powtarza dźwięki po rodzicach, bez problemu nazywa bliskich. Rozumie wypowiadane do niech słowa, chętnie też poznaje nowe.

Kamienie milowe w rozwoju rocznego dziecka to także umiejętność rozpoznawania związków przyczynowo skutkowych. Sprawdza działanie zabawek oraz zachowanie rodziców po swoich poczynaniach. Roczniak chętnie słucha czytanych mu książek i angażuje rodzica w zabawę, pokazuje interesujące go obiekty. Niechętnie z kolei bawi się z rówieśnikami – do szczęścia potrzebny jest mu tylko rodzic lub też własna przestrzeń⁸.

Jeśli chodzi o dietę rocznego dziecka, to pomimo zakończenia etapu rozszerzania diety i wielu żywieniowych zmian, dziecko nadal ma szczególne wymagania i potrzeby żywieniowe. Trzeba pamiętać, że chociaż jego posiłki mogą przypominać te spożywane przez osoby dorosłe, to ich jakość i skład nadal muszą spełniać szczególne wymagania dotyczące bezpieczeństwa. Dobrym wyborem mogą być np. gotowe obiadki z oznaczeniem wieku na opakowaniu, odpowiednio zbilansowane, doskonałe na spacery, które z roczniakiem mogą trwać naprawdę długo. Dziecko coraz lepiej operuje sztućcami i chętnie naśladuje dorosłych przy stole.

Rozwój 12 miesięcznego dziecka postępuje z dnia na dzień. Ma ono już rozwinięte wszystkie zmysły, ruchowo osiągnęło pewien poziom stabilności i teraz tylko doskonali swoje umiejętności, przy okazji nabywając nowych. Emocjonalnie jest jak tykająca bomba – bardzo dużo rozumie, ale niewiele potrafi okazać przez ograniczone słownictwo, stąd bywają momenty frustracji – płaczów, krzyku, złości, fizycznych nadpobudliwości. Nie jest to jednak bunt, bycie „niegrzecznym” czy łobuzerskim – to nic innego, jak próba zwrócenia uwagi na potrzeby, wołanie o pomoc i zrozumienie. Ekspresja i jej zmiany u malucha są zupełnie normalne – inaczej nie potrafi okazywać swoich emocji.

Rozwój dziecka między 1. a 3. rokiem życia

U dziecka w wieku od 1 do 3 lat zachodzą największe zmiany w zakresie fizycznym i intelektualnym. Pojawia się logika w zabawach, a także kontrola swojej fizjologii. Dziecko z dnia na dzień mówi coraz więcej – z maluszka, które mówiło monosylabami, zmienia się w małą gadułę, która chłonie jak gąbka nowe słowa i szybko uczy się mówić.

Następuje progres w poruszaniu się, ale proces nauki chodzenia jest długi i nie należy go w żaden sposób przyspieszać. Ważne, że dziecko chętnie podejmuje wszelkie próby i chodzi za rękę, a także bokiem, przy meblach. Wówczas uczy się przenosić ciężar na boki, wzmacnia kontrolę miednicy, kształtują się mięśnie stóp⁹. A kiedy już maluch potrafi samodzielnie stanąć i zrobić parę kroków – trudno za nim nadążyć. Choć nadal nie jest do końca stabilny, pojawia się pewność w jego ruchach i brak poczucia strachu – odważnie idzie przed siebie, próbuje biegać, skakać, wspinać się, nieświadome ewentualnych zagrożeń. Szybko się męczy, ale również szybko regeneruje. Spacery z dzieckiem w tym wieku bywają prawdziwym wyzwaniem dla rodzica – próbą cierpliwości i empatii, a przede wszystkim sprawdzania jego odporności na wszelkie upadki i niepowodzenia dziecka, których musi ono doświadczyć, by nauczyć się odpowiednio reagować i fizycznie, i emocjonalnie.

Kilkunastomiesięczny maluch chętnie nawiązuje kontakt z innymi dziećmi, choć niekoniecznie potrzebuje ich do zabawy. Jest jednak otwarte na nowości. Najważniejszy jest jednak kontakt z rodzicem, to on dla rocznego malucha jest podstawą do poczucia szczęścia i bezpieczeństwa.

Czym jest bunt dwulatka?

W wieku 2 lat zachodzą w dziecku ogromne zmiany emocjonalno-intelektualne, z którymi maluch nie zawsze potrafi sobie poradzić. Z jednej strony – jest taki samodzielny, potrafi chodzić, nawet biegać, wykonywać różne proste czynności, pomagać rodzicom, bawić się sprytnie zabawkami, a z drugiej – jest jeszcze bardzo nieporadny, słowem – nie wszystko potrafi. To go bardzo denerwuje! Ponadto – mowa. Maluch mówi po swojemu i oczekuje zrozumienia, które zazwyczaj dostaje. Są jednak sytuacje, w których ani on nie potrafi się dobrze wyrazić, ani rodzice nie potrafią zrozumieć, o co mu chodzi. To jest niezwykle frustrujące – nie pozostaje nic innego, jak krzyczeć i płakać z rozpaczy, że nikt go nie rozumie! Pojawiają się też nowe, nieznane dotąd emocje, będące wynikiem wchodzenia w interakcje z innymi i coraz większej umiejętności postrzegania zjawisk z otoczenia. Lęk, strach, zdenerwowanie, zaskoczenie, miłość, smutek, spokój, chaos… wrażliwy układ nerwowy dziecka nie wszystko potrafi od razu okiełznać, co również wpływa na zachowanie. To trochę jak z dojrzewaniem nastolatka – nawarstwiają się emocje, stany i odczucia, których młody człowiek nie potrafi samodzielnie przetworzyć i przepracować. Tak samo jest z maluszkiem. Trudno się dziwić, że ma wahania nastroju. A w rodzicu narasta frustracja…

Tymczasem warto mieć świadomość, że bunt dwulatka nie jest… buntem. Nie jest złośliwością, manipulacją, rozpieszczeniem. Jest odpowiedzią na wszystkie zmiany, jakie zachodzą w organizmie i próbą samodzielnego radzenia sobie z nimi. Jest też wołaniem o pomoc w ich ujarzmieniu. I choć rodzic czasem sam opada z sił i z chęcią upuszcza parę łez w samotności z poczucia bezradności, zdenerwowania i zmęczenia – to właśnie w nim tkwi największa siła. W jego ramionach, najbezpieczniejszych dla dziecka, w jego uspokajającym głosie, który wszystko wytłumaczy, w jego rozumiejącym spojrzeniu, w jego działaniach, które pokażą i pomogą zrozumieć dziecku świat i siebie. To nie jest łatwe, ale najważniejszym krokiem dla rodzica jest uświadomienie sobie, że ów bunt to nie bunt, a po prostu dynamiczny, bardzo trudny dla malucha okres rozwoju, w którym potrzebuje wyjątkowego wsparcia i siły od rodzica.

Ważne informacje:

Karmienie piersią jest najwłaściwszym i najtańszym sposobem żywienia niemowląt oraz jest rekomendowane dla małych dzieci wraz z urozmaiconą dietą. Mleko matki zawiera składniki odżywcze niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka oraz chroni je przed chorobami i infekcjami. Karmienie piersią daje najlepsze efekty, gdy matka prawidłowo odżywia się w ciąży i w czasie laktacji oraz gdy nie ma miejsca nieuzasadnione dokarmianie dziecka. Przed podjęciem decyzji o zmianie sposobu karmienia matka powinna zasięgnąć porady lekarza.

¹ https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/prawidlowyrozwoj/rozwojfizyczny/98430,wiek-wystepowania-kamieni-milowych-we-wczesnej-ocenie-rozwoju-dziecka

² A. Kowalczykiewiecz-Kuta, Kamienie milowe we wczesnej ocenie rozwoju dziecka, [w:] Wybrane aspekty opieki pielęgniarskiej i i położniczej w różnych specjalnościach medycyny, T.6, [online:] https://dbc.wroc.pl/Content/73055/wybrane_aspekty_6.pdf#page=57, dostęp:19.12.2023

³ C. F. Dosman, D. Andrews, K. J. Goulden, w tłum. D. Stencel, Wiek występowania kamieni milowych we wczesnej ocenie rozwoju dziecka, [w:] Medycyna Praktyczna Pediatria 2014/01, [online:] https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/prawidlowyrozwoj/rozwojfizyczny/98430,wiek-wystepowania-kamieni-milowych-we-wczesnej-ocenie-rozwoju-dziecka, dostęp: 19.12.2023

⁴ R. J. Gerber, T. Wilks, C.Erdie-Lalena, Rozwojowe kamienie milowe – rozwój ruchowy, [online:] https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/012/301/original/35-50.pdf?1473159640, dostęp: 19.12.2023

⁵ A. Kowalczykiewiecz-Kuta, tamże.

⁶ A. Kowalczykiewiecz-Kuta, tamże

⁷ C. F. Dosman, D. Andrews, K. J. Goulden, w tłum. D. Stencel, tamże.

⁸ M. Chomiuk, Umiejętności 12-miesięcznego dziecka, [online:] https://centrumterapiidzieci.pl/umiejetnosci-12-miesiecznego-dziecka/, dostęp: 20.12.2023

⁹ M. Zujewicz, Rozwój dziecka między 1. a 3. rokiem życia, [online:] https://gibobobasy.pl/rozwoj-dziecka-miedzy-1-a-3-rokiem-zycia/, dostęp: 2012.2023